An anthology of poetry which brings together, for the first time, poetry relating to the Aber-fan disaster of October 1966.

Ym mis Hydref 1966 daeth pentref Aber-fan yn ffocws sylw a chydymdeimlad y byd cyfan yn sgil y ddamwain lofaol fwyaf ingol a fu erioed. Daeth hefyd yn ffocws i gorff o farddoniaeth Gymraeg ddigon trawiadol ac amrywiol wrth i'r beirdd hwythau ymateb i'r drychineb. Diben y gyfrol hon yw cywain y canu hwnnw ynghyd am y tro cyntaf a'i osod o fewn cyd-destun priodol, a hynny adeg 50 mlwyddiant y digwyddiad yn 2016. Bydd y gyfrol yn cynnwys: *rhagymadrodd cyffredinol sy'n rhoi portread o bentref Aber-fan ar ganol yr ugeinfed ganrif gan ei osod o fewn fframwaith hanesyddol / cymdeithasol /diwydiannol, a hefyd hanes y drychineb ei hun *rhagymadrodd beirniadol sy'n cynnig trafodaeth feirniadol ar y cerddi *casgliad o tua 60 o gerddi: ceir yma ganu caeth a chanu rhydd; englyn ac awdl a chywydd; cerddi hir a rhai byr. Ceir amrywiaeth diddorol hefyd o ran y beirdd a gynrychiolir, sydd yn eithaf croestoriad o ran oed a chefndir a lleoliad daearyddol - rhai ohonynt yn enwau amlwg iawn megis Gwenallt, Bobi Jones ac Iwan Llwyd, ond eraill yn feirdd gwlad digon 'diarffordd'. Mae yma gerddi a gyhoeddwyd ar y pryd a rhai a ymddangosodd ymhen blynyddoedd wedyn. Caiff y cerddi eu rhannu'n adrannau o dan y teitlau: Prolog, Naratif, Y Cnwd Cyntaf (1966-1973), Adlodd, Epilog. *nodiadau: ar gyfer pob cerdd rhoddir manylion bywgraffyddol cryno am y bardd, a nodi'r man(nau) lle y cyhoeddwyd y gerdd o'r blaen. Cynhwysir hefyd nodiadau dethol ar gyfeiriadaeth yn y cerddi nas trafodwyd eisoes yn y rhagymadrodd beirniadol. *lluniau (du a gwyn) a fydd yn ychwanegiad gweledol gwerthfawr i'r cerddi. -- Cyhoeddwr: Cyhoeddiadau Barddas
Gyferbyn a thudalen deitl y gyfrol ingol hon ceir llun sy'n crisialu trychineb a newidiodd fywydau cannoedd o drigolion Aber-fan am byth. Llun cloc sydd yno, cloc larwm cleisiog, ei fysedd wedi'u rhewi ac yn dangos 9.13 y bore. Y dyddiad oedd dydd Gwener, 21 Hydref 1966. Seriwyd y dyddiad a'r amser ar eneidiau'r genedl. Boddwyd Ysgol Pantglas gan gyfog trioglyd Tip 7, y slyri marwol a fygodd ac a ddarniodd gyrff 116 o blant a 28 o oedolion. Hanner canrif yn ddiweddarach ac mae trychineb Aber-fan yn rhannu'r seice cenedlaethol a thrychinebau Coed Mametz a Senghennydd. Yn y rhagair cawn amlinelliad o fwriad y gyfrol sef 'edrych yn benodol ar ymateb y beirdd Cymraeg i'r digwyddiad'. Cyfeirir at swyddogaeth gymdeithasol beirdd dros y canrifoedd 'i fod yn llais i ddelfrydau a dyheadau ac i ofnau a safbwyntiau eu cymunedau'. Ceir wedyn ragymadrodd cyfansawdd yn croniclo datblygiad y diwydiant glo yn ne Cymru, yn ardal Merthyr Tudful yn arbennig. Craidd y gyfrol yw'r casgliad o gerddi a gyfansoddwyd ar y pryd ac wedyn, fel ymateb i'r trychineb. Mae'r casgliad yn un swmpus ac amrywiol o waith beirdd amlwg a beirdd llai enwog. Mae'r farddoniaeth ei hun yn amrywiol hefyd, o gerddi cignoeth Gwenallt i alargan dyner Mererid Hopwood. Addas iawn fu agor y flodeugerdd gyda cherdd hyfryd Rhydwen Williams, 'Yn Nheyrnas Diniweidrwydd'. Mae gosod y gerdd hudolus hon fel arweiniad i gerddi sy'n darlunio bryntni'r trychineb yn dra eironig. Yn dyfnhau'r pathos ac yn ailgynnau'r cof ceir nifer o ffotograffau du a gwyn, atgofion didostur o'r hyn a ddigwyddodd hanner canrif yn ol. Mae'r darlun ar y clawr yn ddigon ynddo'i hun i ennyn dagrau. Ysgol Pantglas yn sarn, a bachgen yn cysuro bachgen iau, braich y mawr yn dyner dros ysgwydd y bychan. Ni wnaf feiddio dewis fy hoff gerddi o blith y pedwar ugain a mwy. Fe fyddai hynny fel gorfod dewis arch o blith casgliad o eirch. Ac eto mae rhyw harddwch yn yr anlladrwydd a adlewyrchir yn amryw o'r cerddi. Enynnant emosiynau'n amrywio o alar i ddicter. Cyfyd y cwestiwn, 'Pam y caiff bwystfilod rheibus / Dorri'r egin man i lawr?' Dyma gyfrol y bydd rhywun yn dychwelyd ati dro ar ol tro, nid i'w mwynhau, ond er mwyn peidio ag anghofio. Cyfyd pob math o emosiynau - galaru, cyhuddo, rhwystredigaeth, dicter, cofio. Mae'r emosiynau'n dren. Mae brawddeg ola'r rhagymadrodd yn crynhoi'r cyfan: 'Senghennydd 1913. Aber-fan 1966. Hanner canrif, a beth - ie, beth, yn wir - oedd wedi newid?' Yr ateb anochel yw 'Dim byd'. -- Lyn Ebenezer @ www.gwales.com

Rhagair Rhagymadrodd PROLOG YN NHEYRNAS DINIWEIDRWYDD - Rhydwen Williams Y TIPIAU - D. Gwenallt Jones PAN OEDDWN FACHGEN - Pennar Davies NARATIF TRYCHINEB ABER-FAN - D. Gwenallt Jones Y CNWD CYNTAF (1966-1973) ABER-FAN (21 Hydref 1966) - T. Llew Jones ABER-FAN - Abiah Roderick HYDREF 21 - Ellis Aethwy Jones DUEWCH ABER-FAN - Mathonwy Hughes ABER-FAN - Robert Williams ABER-FAN - P. J. Beddoe Jones ABER-FAN - Islwyn Lloyd TRYCHINEB ABER-FAN - Lisi Jones TRIOLEDAU I'R FRENHINES - Huw T. Edwards ABER-FAN - Ithel Davies ABER-FAN Hydref 1966 - John Fitzgerald TRYCHINEB ABER-FAN - John Llywelyn Roberts PLANT ABER-FAN - Glyn Hopkins TRYCHINEB ERCHYLL ABER-FAN 21 Hydref 1966 - D. T. Jones ABER-FAN -T. I. Phillips HYDREF - Jack Oliver TRYCHINEB ABER-FAN - R. D. Roberts BALED ABER-FAN - Eric Wyn Roberts ABER-FAN - Harry Williams YSGUBAU - Owen D. Timothy NADOLIG 1966 - D. J. Thomas NADOLIG ABER-FAN -J. Rhys Jones NADOLIG 1966 - John Roberts TYMOR NADOLIG 1966 - Huw Llewelyn Williams TOMEN MAMON (Aber-fan) - T. E. Nicholas ABER-FAN - William Jones TRYCHINEB ABER-FAN - Bobi Jones ABER-FAN - W. Leslie Richards ABER-FAN - Wil Morgan TRYCHINEB ABER-FAN - J. Arthur Thomas TRYCHINEB ABER-FAN 1966 - S. O. Thomas ABER-FAN - Nia Wynne Griffiths CWMWL - 'Rhiandaid', Aberpennar ABER-FAN - Sioned Roberts EMYN DIOLCH - T. E. Nicholas ABER-FAN - Owen Morgan TRYCHINEB ABER-FAN - (Mrs) M. A. Thomas YN IEUENCTID Y DYDD (Er cof am blant Aber-fan) - John Hywyn Edwards FFYLIAID Y DDAEAR Yn Aber-fan, 26 Mehefin 1968 - L. Haydn Lewis ABER-FAN - Elisabeth Roberts ABER-FAN - Robert Owen Y GRAITH (ABER-FAN) - Eifion Roberts Y TIP (myfyrdod yn ddeunaw oed) - Mair Angharad ABER-FAN - D. Jacob Davies I RIENI ABER-FAN - Margaret Bowen Rees ABER-FAN - Gilbert Ruddock ADLODD (1974-2016) ABER-FAN A CHATRAETH - Aled Islwyn TRYCHINEB ABER-FAN - Roger Jones ABER-FAN - Aeron Davies RHOSYNNAU ABER-FAN - Euros Bowen ABER-FAN - Sheila Douglas / addasiad Siwsann George YN Y CAR - Geraint Elfyn Jones TRIDIAU YN ABER-FAN - Emrys Roberts ABER-FAn - Rhydwen Williams ABER-FAN - Aled Lewis Evans ABER-FAN - Delwyn Sion ABER-FAN 1989 - Iwan Llwyd COFIO ABER-FAN (1966-1991) - Alan Llwyd ABER-FAN II ('Roedd yn caru rhyddid a golau...') - Delwyn Sion PENTRE ABER-FAN - Edward Jones YR ANGLADD - Gwilym Herber Williams GORCHUDD - Gwilym Herber Williams Y DWTHWN HWNNW - Dic Jones METHU (Aber-fan) - Idris Reynolds TEULUOEDD ABER-FAN - Aron Pritchard ABER-FAN (HYDREF 21, 1966) - John Phillips ABER-FAN - Gwyneth Glyn ABER-FAN - Ceri Wyn Jones PWLL GLO GER ABER-FAN - Dai Rees Davies ECO - Emyr Roberts ATEB (Cofrestr Ysgol Pant-glas, Aber-fan)- Gruffudd Eifion Owen ABER-FAN - Andrew Shurey ABER-FAN - O'r cylchgrawn 'Gweidd' (2012) BETHANIA: ABER-FAN - Christine James DISGWYL - Christine James TRYCHINEB - Marged Selway-Jones PENTREF - Geraint Roberts ABER-FAN 2016 - Myrddin ap Dafydd LACRIMOSA 'MABAN GLAN - Mererid Hopwood EPILOG SENGHENNYDD - T. Gwynn Jones Nodiadau ar y Cerddi, y Beirdd a'u Cefndir